attente 06

 

UTEND̪I WA MWANA MANGA / IN PRAISE OF MWANA MANGA

[av_one_full first]

1. Pijiyani mbasi[1] ♦ p’embe ya jamusi[2] ♦ kwa cha mt̪at̪usi[3] ♦ au mwananinga[4] 1. Beat the buffalo-horn ♦ with the stick of the mt̪at̪usi[5] ♦ or the mwananinga[6] ♦ to call my friends[7].
2. Upije na p’embe, ♦ iliyao yumbe[8], ♦ muwangi[9] uwambe[10] ♦ kwa ya nd̪ovu k’anga[11] 2. And blow the horn ♦ that resounds in the palace, ♦ so that it echoes ♦ with the piercing sound of nd̪ovu k’anga.[12]
3. Vumi[13] lende mbali, ♦ lamshe ahali, ♦ wake kwa wavuli ♦ waye nganganganga[14] 3. The sound shall travel far and wide ♦ and wake up the folk – ♦ men and women alike – ♦ so they may gather with zeal.
4. Waye wakelet̪’i ♦ wambeja banat̪i[15] ♦ tupane saut̪i[16], ♦ tumsifu yanga[17]. 4. The elegant ladies of stature ♦ should come and sit down; ♦ then we sing songs together ♦ showering abundant praises on her (the Lady Manga).
5. Tupane bayit̪i, ♦ tukizit̪afit̪i, ♦ njema ziwek(w)e-t̪’i[18], ♦ mbi tukit̪enga. 5. Let us all compose verses ♦ examining them critically, ♦ retaining the best ♦ and discarding the rest.
6. Kisa kuziona ♦ bayit̪i kufana ♦ yatupe kunena ♦ zakwe Mwana Manga. 6. And when we have considered the verses ♦ how well-composed they are, ♦ they should give us the urge ♦ to eulogize the Lady Manga.
7. Basi, tuwakifu[19], ♦ yasiwe marefu, ♦ sifa tusanifu ♦ zakwe Mwana Manga! 7. Now we should stop here ♦ lest this opening becomes too long, ♦ and commence singing the praises ♦ of the Lady Manga.
8. T̪’akwand̪a kit̪wani. ♦ Nduza, sikiyani ♦ hariri laini ♦ zakwe nyele singa. 8. I shall begin with the praise of her head. ♦ Listen well, my friends: ♦ her hair is silken soft ♦ straight and smooth.
9. Kit̪wache huramu[20] ♦ ni kama ruhamu[21] ♦ enga[22] jaizimu[23] ♦ taole[24] kuzinga. 9. The head of this noble Lady ♦ is fair and smooth like marble. ♦ Look! Its shape ♦ is rounded like a sukun[25].
10. Yakwe mashikiyo, ♦ apulikiyao, ♦ yatendele[26] tao ♦ kama kombenanga[27]. 10. Her ears with which ♦ she listens attentively ♦ curve in an attractive way ♦ like kombenanga[28].
11. Uso wakwe mwana ♦ napa, siyaona ♦ utengee[29] sana ♦ na kuta miyanga[30]. 11. The face of the Lady – ♦ I swear – I have not seen ♦ such perfection before, ♦ a face radiating glittering light.
12. Nshize[31] zifene[32], ♦ nt̪’a zilingene[33], ♦ shina lifungene[34], ♦ kama lalofungwa. 12. Her eyebrows are well balanced ♦ with the tips in proper symmetry, ♦ joining at the root, ♦ as if tied together.[35]
13. Ni nyeusi mno, ♦ zizid̪iye[36] wino, ♦ zit̪olee[37] k’ono[38] ♦ zit̪’and̪u za mnga[39]. 13. They are ebony black ♦ surpassing the blackness of ink ♦ with tiny tendrils ♦ like sprouts of the mnga.[40]
14. Mat̪o avikapo[41], ♦ haswa avuwapo[42], ♦ mt’u akiwapo ♦ hutisha kuyenga[43]. 14. When she casts down her eyes, ♦ and then lifts up her gaze, ♦ whoever is present, ♦ is struck with awe.
15. P’uwaye ajabu ♦ zifungo huribu[44] ♦ ni sit̪a hisabu ♦ mwenye kuziwanga. 15. Her nose – it’s a wonder – ♦ its arch has decorative marks, ♦ six in number, ♦ if one is to count them.
16. Sit̪a’ajabuni, ♦ kuliko Manani ♦ hat̪a ishirini ♦ zifungo hupanga. 16. Be not amazed ♦ if the Bestower of Favours creates the arch ♦ [long enough] to carry even ♦ twenty design marks.[45]
17. Zakwe zit̪efut̪e[46] ♦ zizid̪iye zot̪’e ♦ ya mkat̪ekat̪e[47] ♦ mafuta ya kwenga[48]. 17. Her upper cheeks ♦ surpass all others (in beauty)[49]; ♦ they shine as if treated ♦ with refined sesame oil[50].
18. Miyomo membamba ♦ asipoifumba ♦ at̪akapokwamba, ♦ helewa muyinga. 18. Her lips are thin, ♦ even without pressing them[51]. ♦ When she speaks, ♦ even a fool understands her.
19. Kwamba t̪’akwambaye? ♦ T̪’atongowa iye[52]? ♦ Ajabu menoye ♦ humuyengayenga[53]. 19. If I were to speak, what would I say? ♦ What can I relate to you ♦ of the wonder of her teeth? ♦ They light up her face.
20. Si ya ahadharu[54], ♦ si ya ahmaru[55], ♦ hufana na nuru, ♦ iwaao[56] Manga. 20. Neither are they tainted green ♦ nor are they red; ♦ they are like the lights ♦ of the North.
21. Si ya mkakasi[57], ♦ si ranji nyeusi ♦ ni kufana basi, ♦ kuwa wand̪a[58] Manga. 21. They are not multi-hued ♦ as a mkakasi[59] ♦ nor black in colour ♦ as the kohl of Manga[60].
22. Kanwa hurad̪id̪i ♦ nyoshi za mkad̪i[61] ♦ au za zabad̪i ♦ ya ngawa na fungwa[62]. 22. Her mouth gives out ♦ the sweet scent of the mkad̪i[63] ♦ or of the pure musk ♦ of the civet and the wild dove.
23. Ulimi mpesi[64] ♦ wakwe ye fanusi[65] ♦ haswa kid̪urusi, ♦ hud̪ighimu[66] yanga. 23. Her tongue is eloquent ♦ – this bright lady – ♦ especially when she recites ♦ her voice is clearly heard.
24. Shani ni kidevu. ♦ Si k’ungu mbiyavu[67]. ♦ Ni k’ungu t’engevu[68], ♦ k’ungu k’ungumanga[69]. 24. Her chin is wonderful ♦ its shape is not [like] ♦ an ordinary ripening kungu[70] ♦ but of a perfectly formed kungumanga.[71]
25. Shingoye ni ndefu ♦ muwand̪i sharifu, ♦ ipambiwe[72] k’ufu[73], ♦ k’ama[74] za kutunga. 25. Her neck is long, ♦ straight and elegant like a bamboo, ♦ adorned with long necklaces ♦ and short ones strung together with beads.
26. Ni hid̪aya njema, ♦ umbile[75] Karima ♦ iyaliye[76] nyama ♦ yakwe mit’ulinga[77]. 26. She has been bestowed ♦ with a good gift by the Generous One ♦ her collarbones ♦ are well-rounded with flesh.
27. Mafuzi[78] kad̪iri, ♦ hayakudhihiri, ♦ kama bilauri ♦ taole kuzinga. 27. Her shoulders are of the right size, ♦ neither prominent nor bony, ♦ but finely curved ♦ like a fine crystal goblet.
28. Mikono imiye[79], ♦ mbinu ziyaliye. ♦ Zand̪aze ni ziye[80] ♦ za t̪’and̪u za mnga. 28. Her arms sway gracefully (when she walks) ♦ her full inner elbow curves pleasingly; ♦ her fingers are long ♦ like the branches of the mnga.
29. Nyaaze[81] launi ♦ kama marijani ♦ napa hut̪amani ♦ mwenye kuziyenga. 29. Her nails display the colour ♦ of red coral[82]. ♦ I swear, whoever sees them ♦ will find them attractive.
30. Makapwaye[83], nduza, ♦ mat̪o k’ituliza, ♦ mbwene[84], ukimeza ♦ mt̪e mpakanga[85]. 30. Her arm pits, my friends, ♦ when I set eyes on them – ♦ (what) I saw, growing, ♦ (was) the seedling of the mpakanga[86].
31. Hut̪et̪a[87] harufu ♦ zaid̪i ya afu ♦ au mat̪ukufu ♦ mafuta ya Manga. 31. They (her arm pits) give out ♦ a pleasant smell ♦ which is better than wild jasmine ♦ or (even) the scent-producing oil of Manga[88].
32. Naapa wallahi, ♦ asiyo shabihi, ♦ t̪’anena sahihi ♦ ya makomamanga. 32. I swear, by God, ♦ The Incomparable, ♦ I shall speak the truth ♦ about the pomegranates.
33. Napa siwenepo[89] ♦ sishuhud̪iyepo[90], ♦ matunda ya p’epo ♦ yakwe Mwana Manga. 33. I swear, I have not seen, ♦ nor have I witnessed, ♦ the fruits of Paradise ♦ as those of Mwana Manga.
34. Yakiwa nguoni, ♦ hut̪esha uyuni[91]. ♦ Yawapo bayani, ♦ akili hut̪anga[92]. 34. When they are covered by clothes ♦ they fascinate the eyes, ♦ and when they are bare ♦ the mind wanders.
35. Ziwavuze[93] nana ♦ Ziwavu zenana[94] ♦ hut̪esha kuvina[95] ♦ wenye kumsinga. 35. The lower ribs of the Lady ♦ are soft and delicate. ♦ Those who massage her ♦ are cautious in stroking them.
36. Maungo yamile[96], ♦ sarara zilele[97], ♦ hazit’umbalile[98], ♦ hazikumpinga. 36. Her back is straight. ♦ The evenly formed muscles ♦ of the sides of her back ♦ do not prevent her (from turning around easily)
37. Matumbo makut̪o[99], ♦ nd̪iya na masit̪o. ♦ Kitovu ni kit̪o, ♦ huvuta k’afunga. 37. Her belly has folds ♦ with covered ridges in between. ♦ Her navel is [like] an inlaid gem ♦ which I may draw in and out.
38. Kitovu ni huka[100] ♦ kezo[101] la kimaka. ♦ Mwenye kukinuk’a ♦ p’uwa d̪amu henga[102]. 38. Her navel is [like] a casket ♦ crafted by a skilled workman from Makka. ♦ Whoever smells (it) ♦ his blood rushes to the tip of his nose.[103]
39. T̪’awangu[104] ni zito, ♦ kwa yao[105] za p’eto, ♦ t̪ena lina k’eto[106] ♦ pesi la kuzinga. 39. The casket is heavy ♦ with many necklaces ♦ and it is also deep ♦ and easy to rotate.
40. Wema wa d̪uara ♦ angaliya d̪ira ♦ usipoid̪ara, ♦ yand̪apo kuzinga. 40. How perfectly rounded is the casket! ♦ Look, [it is like] a compass ♦ (whose needle) moves round ♦ without being touched.
41. Na yakwe safina ♦ nalipoiyona, ♦ si nyire[107], si p’ana ♦ iyaliye[108] nyonga[109]. 41. And her sailing ship[110] – ♦ when I saw it – ♦ it was neither long nor wide ♦ but filled well between the thighs.
42. K’akund̪uwa d̪ume[111] ♦ matanga yakwime[112] ♦ haswa la galime[113] ♦ shira’a k’asonga. 42. I unfurled the main sail ♦ raising it to the top of the mast; ♦ concentrating then on the smaller sail ♦ hauling its ropes to catch the wind.
43. Kwalina mawingu ♦ na p’epo nyengwangu[114], ♦ zot̪’e zombo zangu ♦ k’azifungafunga. 43. There were ominous clouds ♦ and soft breezes, ♦ I rigged the ship, ♦ ready for the sailing.
44. K’azunguwa bao ♦ k’apinga shikio. ♦ Mbwene yavutao ♦ mai henda Manga. 44. I turned the helm ♦ and made the ship tack, ♦ feeling the currents pulling ♦ towards Manga.
45. Ngamani k’angiya ♦ ili kut̪ungiya. ♦ K’isa kuzengeya, ♦ ngama isikwenga[115]. 45. I went down to the bilge, ♦ to look at the water level. ♦ and having checked it, ♦ [I found] the boat was not leaking.
46. K’angiya ngamani ♦ k’enda uziwani. ♦ Niiyepo[116] p’wani, ♦ k’apija mzinga. 46. Down I went to the bilge ♦ and then sailed to the deep sea; ♦ when I came to the shore, ♦ I fired a cannon.
47. Ikimikamika[117], ♦ ikinuk’anuk’a ♦ vumba la kimaka ♦ yakwe Mwana Manga. 47. It was oozing, ♦ producing a scent – ♦ a pleasant fragrance from Makka ♦ emanating from the Lady Manga.
48. Niinushiyepo[118] ♦ k’afanya kit̪apo[119] ♦ k’asabibu p’epo ♦ k’ivuza[120] waganga. 48. When I arose, ♦ I was shaking, ♦ possessed by a spirit ♦ compelling me to look for waganga.[121]
49. Ziweoze[122] nd̪iwa ♦ ni tako la siwa. ♦ Wend̪e hula ngowa[123] ♦ na kumzimnga[124]. 49. The thighs of the dove ♦ are like the bell-shaped sides of the siwa[125]. ♦ Her close friends are envious, ♦ piling curses on her.
50. Maondo[126] ni sifa, ♦ yana ma’arifa, ♦ henda kwa misafa ♦ na kuiviringa. 50. Her knees are praise-worthy ♦ they are used to movement ♦ taking measured steps ♦ with airs and graces.
51. T̪’afuze[127] kad̪iri, ♦ hazikudhihiri ♦ kowa[128] la zumari ♦ taole kuzinga. 51. Her calves are proportionate in size ♦ they are not too showy; ♦ they curve beautifully ♦ like the middle part of a zumari.[129]
52. Nyayoze ashashi[130]. ♦ Vaole ni koshi[131], ♦ kazi ya nakishi ♦ kwa kazi ya Manga. 52. The soles of the beautiful Lady are striking. ♦ They are enclosed in shoes ♦ with attractive designs ♦ of the craftsmanship of Manga.

[1] pigeni kuwaita watu.

[2] pembe ya nyati.

[3] aina ya mti mgumu.

[4] aina ya mti mgumu wenye miba.

[5] A plant (garcinia), plants contain yellow latex, fruit a berry

[6] A tree, acacia (harungana), see footnote 32 (12,13)

[7] Traditional call to assemble people; the horn of the buffalo which is reputed to produce a certain quality of sound, like the one produced by a brass tray when beaten. It produces better sounds than the horns of other animals.

[8] jumba la ukoo (ukolo) linalohusishwa na ufalme mara nyingine.

[9] mwang(w)i.

[10] uenee, uzagae.

[11] tembo mdogo anayetoa sauti kali (hapa inafananishwa na sauti ya siwa).

[12] Lit. a young elephant, but the term here refers to the ceremonial horn siwa.

[13] sauti.

[14] kwa harakati, kwa kishindo.

[15] wanawake, hasa vijana watukufu.

[16] tupeane sauti.

[17] kwa wingi.

[18] ziwekwe chini, ziwekwe kando.

[19] tusite, tusimame.

[20] mwanamke mwenye kuheshimika.

[21] maromaro.

[22] tazama.

[23] sakna; irabu yenye umbo la duara.

[24] umbo lake.

[25] Lambert: the jazma (sukun), the circle in Arabic writing to indicate absence of vowel.

[26] yametenda, yamefanya.

[27] aina ya kombe za pwani.

[28] An ear-shaped sea shell

[29] umetengenea.

[30] kung’ara.

[31] nyusi zake.

[32] zimefana, zimekaa vizuri.

[33] zimelingana.

[34] limefungana.

[35] In this poem, eyebrows that touch each other where they meet at the top of the nose are considered attractive. Black hair and eyebrows are likewise admired.

[36] zimezidi (weusi wa wino).

[37] zimetoa.

[38] tanzuzi.

[39] mgunga.

[40] Acacia (dichrostachys cinerea; acacia clavigera, acacia catechu, acacia seyal) also mwananinga

[41] ayatupapo chini, ayashushapo chini.

[42] ayainuapo macho (juu).

[43] kutazama.

[44] kuchora kwa nakshi.

[45] A long nose was considered a mark of beauty.

[46] nyama zinazotokeza kwenye mifupa ya machavu.

[47] ufuta.

[48] mafuta safi ya kugida.

[49] High cheek-bones, well-rounded with flesh, were considered a mark of beauty.

[50] Oil thouroughly refined, usually perfumed by treating it with jasmine and other sweet-smelling flowers, used as body and hair oil

[51] i.e. they are naturally thin

[52] nitasimuliaje.

[53] humng’ara.

[54] kijani.

[55] Mekundu.

[56] inayong’ara.

[57] kikasha.

[58] wanja.

[59] Multi-coloured round chest for storing special silk clothes

[60] Cosmetic used to colour the edge of a person’s eyelids

[61] mmea ambao majani yake hutumika kutengenezea vikuba (uzuri).

[62] njiwa mwitu au pugi.

[63] A tree (pandanus sp.) producing sweet-smelling leaves

[64] mwepesi (wa kusema).

[65] mbuji; hodari wa kusema.

[66] sauti ya mguno katika fani ya usomaji Korani kwa tajwidi.

[67] mbivu.

[68] iliyotengenea.

[69] aina ya kungu (isiyo ya Barahindi) ambayo hutumiwa kwa dawa au kileo.

[70] Fruit of the Indian almond (terminalia cata)

[71] Nutmeg tree (myristica fragrans)

[72] imepambwa.

[73] wingi wa mkufu.

[74] kidani kifupi, hasa cha shanga.

[75] ameumba.

[76] imejaa.

[77] mifupa iliyoko baina ya bega na shingo kwa upande wa mbele.

[78] mabega.

[79] inapunga.

[80] vidole vyake ni virefu.

[81] zake.

[82] Through the application of henna

[83] kwapa zake.

[84] nimeona.

[85] aina ya mti utoao maua ya uzuri.

[86] A plant whose flowers are used to make perfume (absinthe).

[87] hutoa.

[88] Perfume from Oman such as hal-udi, miski, ambari

[89] sikuona po pote.

[90] sikushuhudia po pote.

[91] macho.

[92] hubabaika, huzongeka.

[93] mbavu zake.

[94] laini.

[95] kuchua.

[96] (< -ima) yamenyoka.

[97] zimelala.

[98] hazikuvimba.

[99] peto.

[100] kijaluba.

[101] kitu kilichochongwa kwa kerezo.

[102] hulenga.

[103] Indicating sexual excitement

[104] kijaluba cha duara.

[105] mjao.

[106] kina.

[107] ndefu.

[108] imejaa.

[109] nafasi baina ya mapaja.

[110] Lambert: safina and other words meaning ‘sailing ship’ are fairly frequent as metaphors.

[111] upeo wa juu wa mlingoti.

[112] (< -wima) yakasimame.

[113] mlingoti mdogo.

[114] pepo hafifu.

[115] haivuji.

[116] nilipokuja.

[117] ikitoatoa ute.

[118] nilipoinuka.

[119] nikafanya mtetemeko.

[120] (-uliza) nikitafuta.

[121] Pl. of mganga, traditional healer

[122] mapaja yake.

[123] kumwapiza.

[124] wivu.

[125] Ceremonial horn

[126] magoti.

[127] misuli ya nyuma ya miundi.

[128] sehemu ya kati ya zumari inayotengenezwa kwa shaba.

[129] A Swahili wind instrument, like a clarinette

[130] mwanamke mzuri wa kuvutia.

[131] viatu.

[/av_one_full]

UTEND̪I WA MWANA MANGA / IN PRAISE OF MWANA MANGA – CRITICAL EDITION

[av_one_full first]

Sources:

Da = Dammann (1940/41: 278-87) ‘Das Preislied des Liongo auf ‘die hochgeborene Araberin’’

Ha = Harries (1962: 142-145) ‘Love-Song’

Hi = Hichens (ms SOAS 205000, p. 141 – 146, typed) ‘Liongo na Mmanga’/‘Liongo and the Maid of Araby’

La = Lambert (1953: 55-65) ‘Ode to Mwana Mnga’

Kn1 = Knappert (1979: 84-91) ‘Ode to Mwana Munga’

Kn2 = Knappert (ms 380526 SOAS, typed) ‘Shairi la(?) Fumo Liyongwe, aliyotungwa yeye mwenyewe baada ya arusi yake kuingiya ndani’

Nab1 = Nabahany (ms in Arabic script) ‘Fumo Liyongo(ye)’

Nab2 = Nabahany (ms in Arabic script) ‘Liyongo’

Nab3 = Nabahany (ms in Arabic script) untitled

Nas = Nassir (ms, typed) ‘Liongo na Mwana Manga’

NSh = Noor Shariff (1988: 89-92) untitled

Ri = Ridhiwani (1996: 23-32) ‘Mashairi ya Fumo Liongo’

SLH = State and University Library Hamburg (ms in Arabic script written by Kijumwa in 1936) ‘Fumo Liyongo na Mwana Manga’

SLB = State Library Berlin (ms 9915 in Arabic script) ‘ Shairi la Liongo aliomsifu mkewe’

Wer = Kijumwa (ms 47795 SOAS in Arabic Script) ‘Shairi la Liyongo’, transliterated by Alice Werner

[av_hr class=’short’ height=’50’ shadow=’no-shadow’ position=’center’ custom_border=’av-border-thin’ custom_width=’50px’ custom_border_color=” custom_margin_top=’30px’ custom_margin_bottom=’30px’ icon_select=’yes’ custom_icon_color=” icon=’ue808′ font=’entypo-fontello’]

1. Pijiyani mbasi¹ ♦ p’embe ya jamusi² ♦ kwa cha mt̪at̪usi³ ♦ au mwananinga⁴.

1 Ha, Hi: mpwasi; Ri: bikani mpasi; NSh,Wer: basi; SLB: [mbani]

2 Ri: jahusi

3 Da, La, Ka: mt̪ot̪osi; Ha, Nab1, Nab2, NSh, SLH, SLB, Wer: mtutusi; Ri: kecha mtutushi

4 Ha: mwananiga

2. Upije na p’embe,¹ ♦ iliyao yumbe,² ♦ muwangi³ uwambe⁴ ♦ kwa ya nd̪ovu k’anga⁵.

1 Nas: mupije; Ri: ubike

2 Ri: iliye

3 Nab1, Nab3, Nas: muwangu

4 Ha: uwembe

5 Ri: kaya kufukanga; Nab1: [kwa ya ndovu k(w)a kanga]

3. Vumi lende mbali, ♦ lamshe ahali, ♦ wake kwa¹ wavuli ♦ waye2 nganganganga³.

1 Da, Ha, Hi, Ka, Nab2, Nas, NSh, Ri, SLH, SLB, Wer: na

2 Kn2: wawe

3 Ha, Hi, Ri: ganga-ganga

4. Waye wakelet̪’i¹ ♦ wambeja² banat̪i ♦ tupane saut̪i,³ ♦ tumsifu4 yanga.⁵

1 Nab1: [wakiketi]; Nab3: [takuketi]

2 Nab1, Wer: [wampija]; Ri: wambuji

3 Da, Kn1, SLH: bait̪i; Nas, NSh:watupe bait̪i; Ri: tupate swauti; Nab1, Nab3: [watowe saut̪i]

NSh: wamsifu

5 Da, SLH: Manga: Ha, Hi: mmanga

5. ¹Tupane² bayit̪i³, ♦ tukizit̪afit̪i,⁴ ♦ njema⁵ ziwek(w)e-t̪’i⁶ ♦ mbi.⁷ tukit̪enga

1 Missing in La, SLB

2 Hi: tupani

3 Wer: [saut̪i]

4 Kn2: tulizitafiti; Nab1: [tukizitaviti]

5 Hi: jema

6 Kn2: ziwe keti

7 Nab3: [ziwe]

6. ¹Kisa kuziona, ♦ bayit̪i kufana ♦ yatupe² kunena ♦ zakwe Mwana Manga.

1 Missing in Da, Kn1, Kn2, Ri, Nab1, Nab3, SLH, Wer; = La: 5, SLB: 5

2 Nas: patupe; Ha, Hi: yatupwe

7. ¹Basi, tuwakifu2, ♦ yasiwe marefu³, ♦ sifa tusanifu⁴ ♦ zakwe Mwana Manga.⁵

1= Da: 6, Kn1: 6, Kn2: 6, La: 6, Nab1: 6, Nab3: 6, Ri: 6, SLB: 6, SLH: 6, Wer: 6

NSh, Ri: t̪‘awakifu

3 Nab1, Nab3: [sifa tusanifu]

⁴Nab1, Nab3: [yasiwe marefu]

⁵ Ha, Hi: zakeye miyanga; Kn2, Nab1Nab2, Ri, SLB: tumsifu yanga, Kn1: Yanga

8. ¹T̪’akwand̪a² kit̪ ♦ Nduza, sikiyani³ ♦ hariri laini ♦ zakwe nyele singa.

1= Da: 7, Kn1: 7, Kn2: 7, La: 7, Nab1: 7, Nab3: 7, Ri: 7, SLB: 7, SLH: 7, Wer: 7

2 Nab3: [kwand̪a]

3 Nas: pulikani

9. ¹Kit̪wache huramu ♦ ni kama rukhamu ♦ enga² jaizimu ♦ taole kuzinga.

1= Da: 8, Kn1: 8, Kn2: 8, La: 8, Nab1: 8, Nab3: 8, Ri: 8, SLB: 8, SLH: 8, Wer: 8

2 Ha, Hi: au; Kn1, SLH: kama; Nab1: [enanga]; Ri: jaiga

10. ¹Yakwe2 mashikiyo, ♦apulikiyao,³ ♦ yatendele tao ♦ kama kombenanga4.

1= Da: 9, Kn1: 9, Kn2: 9, La: 9, Nab1: 9, Nab3: 9, Ri: 9, SLB: 9, SLH: 9, Wer: 9

SLB: [yale]

3 Ri: upulikiao

Nas: kumbi manga

11. ¹Uso wakwe mwana ♦ napa, siyaona² ♦ utengee³ sana⁴ ♦ na kuta⁵

= Da: 10, Kn1: 10, Kn2: 10, La: 10, Nab1: 10, Nab3: 10, Ri: 10, SLB: 10, SLH: 10, Wer: 10

² Ha: na pasiyaona

3 Da, Kn2, Nab1, Ri, SLH, Wer: kutengea; SLB: [utengea]

4 Hi: na pasiyaona

5 Ha, Hi, SLB: huota; La: kwakuta; Nas: na kweta; Ri: nakucha

12. ¹Nshize² zifene, ♦ nt̪’a zilingene,³ ♦ shina lifungene,⁴ ♦ kama lalofungwa⁵.

= Da: 11, Kn1: 11, Kn2: 11, La: 11, Nab1: 11, Nab3: 11, Ri: 11, SLB: 11, SLH: 11, Wer: 11

2 Ri: ntize; Nab1, Nab3: [nt̪‘aze]; Nas: ita; SLB: [inta]

3 Nab1, Nab3: [nshi]; NSh: zilingane

4 Nab1: this kipande is repeated

5 Ha, Hi, La, Ri: lalofunga; Nab1, Nab3: [zalofunga]

13. ¹Ni nyeusi mno, ♦ zizid̪iye wino,² ♦ zit̪olee k’ono³ ♦ zit̪’and̪u⁴ za mnga⁵.

= Da: 12, Kn1: 12, Kn2: 12, La: 12, Nab1: 12, Nab3: 12, Ri: 12, SLB: 12, SLH: 12, Wer: 12

2 Kn1, Kn2, La, Ri, Wer: zaidi ya wino; Nab1: [zizidi]; Nas: wina

3 Da, Ha, Hi, Kn1, La, Nab2: zit(w)ali(y)e; Nas: zitatiye; Kn2: zitwaliye kondo; Ri: zituliye kuno

4 La, Ri, Nab2, SLB: ya tandu; Ha, Nas: ya tando; Da, Wer: zat̪’and̪u; Kn1: ja tandu; Hi: tando; NSh: tand̪u

5 Nab1, Nab3: [manga]; Ri: munga; Kn2: yatandu zanga

14. ¹Mat̪o2 avikapo,³ ♦ haswa avuwapo, ♦ mt’u akiwapo⁴ ♦ hutisha kuyenga⁵.

= Da: 13, Kn1: 13, Kn2: 13, La: 13, Nab1: 13, Nab3: 13, Ri: 13, SLB: 13, SLH: 13, Wer: 13

2 SLB: [mito]

3 Ri, Nab1: afikapo

4 Da, SLB, SLH: akawepo; Nab1, Nab3, Nas, NSh: akiwapo

5 Ri: kuvenga; Nab1, Kn2, Nab3: kuwenga; NSh: hutesha kiyenga

15. ¹P’uwaye ajabu² ♦ zifungo3 huribu ♦ ni sit̪a hisabu ♦ mwenye⁴

1 Missing in Ri; = Da: 14, Kn1: 14, Kn2: 14, La: 14, Nab1: 14, Nab3: 14, SLB: 14, SLH: 14, Wer: 14

2 Nab1; Nab3: [p’uwa ya]

3 Da, Kn1, La, SLH: zivungu; Nab1, Nab3: [ziungo]; Hi: zifungu

4 Hi, La: mwenyi; Nab3: [muwenye]

16. ¹Sit̪a’ajabuni, ♦ kuliko Manani² ♦ hat̪a3 ishirini ♦ zifungo⁴ hupanga5.

1= Da: 15, Kn1: 15, Kn2: 15, La: 15, Nab1: 15, Nab3: 15, Ri: 14, SLB: 15, SLH: 15, Wer: 15

2 Kn1: mbonini; Nab1, Nab3: [mambo ya manani]

Kn1: nyota

4 Da, La, Nab2: zivungu; Hi, Nas, Ri: zifungu

5 Kn1: muda ukiyenga

17. ¹Zakwe zit̪efut̪e² ♦ zizid̪iye zot̪’e ³ ♦ ya mkat̪emkat̪e4 ♦ mafuta ya kwenga⁵.

1 Missing in SLB; = Da: 16, Kn1: 16, Kn2: 16, La: 16, Nab1: 16, Nab3: 16, Ri: 15, SLH: 16, Wer: 16

2 Nab3: [zitafute]

3 Kn1: zazizidi; Nab3: [zizidi]; Kn2: zishindiye yote; Ri: zishindiye yote

Hi: makatakate; Kn2: yamate kate

5 Ha, Hi, Nas: kinga; Kn2: mafuta ya Manga; Ri: mafutaye kenga;

18. ¹Miyomo² membamba³ ♦ asipoifumba⁴ ♦ at̪akapokwamba⁵, ♦ helewa muyinga⁶.

1= Da: 17, Kn1: 17, Kn2: 17, La: 17, Nab1: 17, Nab3: 17, Ri: 16, SLB: 16, SLH: 17, Wer: 17

2 Nab1: miyemo

3 Da, La, Nab2, SLH, Wer: nyembamba, Ha, Kn1, NSh: myembamba; Hi: mwembamba

4 Hi: isipo ifumba

5 Nab1: [atakapokiwamba]; Hi: atakapo kamba

6 Nab1, Nab3: muwinga; Nab2, SLB, SLH: mjinga

19. ¹Kwamba t̪’akwambaye²? ♦ T̪’atongowa³ iye? ♦ Ajabu menoye ♦ humuyengayenga⁴.

1 Missing in Kn1; = Da: 18, Kn2: 18, La: 18, Nab1: 18, Nab3: 18, Ri: 17, SLB: 17, SLH: 18, Wer: 18;

Kn1 has a completely different line:
Menoye upepe ¨pembe si nyeupe ¨hufana nuru-pe ¨iwaao Manga.

2 Nas: takwambayo; NSh: k’amba; Kn2, Ri: takwambia

3 Hi: tatungawa

4 Ha, Hi: humo yengayenga; La: humwayengayenga; Ri: humiyangayanga

20. ¹Si ya ahadharu,² ♦ si ya ahmaru,³ ♦ hufana na nuru, ♦ iwaao Manga⁴.

1 Missing in Kn1, Nab1, Nab3; = Da: 19, Kn2: 20, La: 19, Ri: 19, SLH: 18, SLH: 19, Wer: 19

2 Da, SLH: si ya ahmaru

3 Da, SLH: akhz̪aru; Ha shamaru

4 Kn2: iwapo muwanga; Ri: iwao muanga

21. ¹Si ya mkakasi2, ♦ si ranji nyeusi3 ♦ ni kufana basi,⁴ ♦ kuwa wand̪a Manga⁵.

1 Missing in Kn1, Nab1, Nab3; = Da: 20, Kn2: 19, La: 20, Ri: 18, SLB: 19, SLH: 20,Wer: 20

2 SLB: [si ranji nyeusi]

3 SLB: [si ya mkakasi]

4 Ri: pasi

5 La: huwa; NSh: kwa wanda wa; SLB: kama

22. ¹Kanwa hurad̪id̪i² ♦ nyoshi³ za mkad̪i4 ♦ au za zabad̪i ♦ ya ngawa na fungwa⁵.

1 = La: 21, Nab1: 20, Nab2: 23, Nab3: 20, NSh: 23, Ri: 21, SLB: 21,Wer: 21

2 NSh: kiradidi; Ri: kana haradidi

3 Ha: nyushi; Nas: nyusi; Nab1, Nab3: [uso wa]

4 Da: mikadi

⁵ La: funga; NSh: fungu; Nab1, Nab3: [za ngawa na ninga]; Ha, Hi, Kn2, Nas, Ri: yangawa na funga

23. ¹Ulimi mpesi ♦ wakwe ye fanusi² ♦ haswa kid̪urusi, ³ ♦ hud̪ighimu yanga⁴.

1= Da: 21, Kn1: 21, Kn2: 21, La: 22, Nab1: 19, Nab2: 22, Nab3: 19, Nsh:22, Ri: 20, SLB: 20, SLH: 21, Wer: 22,20

2 Ha, La, Nas: wak(w)e ni; Kn2: wake wa; Hi: wa kifanusi; NSh: wakase fenusi; Ri: wekeye; Nab1, Nab3: [khaswa kidarisi]; SLB, Wer: [wak(w)e fanusi]

3 Ha, Hi; Nas: khas(s)a kidodosi; Nab1, Nab3: [ukee fanusi]; Wer (see 20): ni kufana basi

4 Ha, Hi; Nas: hudengemu; Kn2: hudigumi; NSh: hud̪ighamu; Ri: hulenga miyanga; Nab1, Nab3, SLB: [huzidi miyanga]; Wer(see 20): kuwa wand̪a manga

24. ¹Shani ni kidevu.² ♦ Si k’ungu mbiyavu3. ♦ Ni k’ungu t’engevu,4 ♦ k’ungu k’ungumanga.

1 Missing in Ha, Hi, Kn2, Nab1, Nab3, Nas, Ri, SLB; = Da: 23, Kn1: 23, La: 23, SLH: 23, Wer: 23

2 Da, Kn1, La, Wer: kievu

3 NSh: piyavu

4 NSh: t̪ekevu

25. ¹Shingoye ni ndefu² ♦ mwand̪i³ sharifu, ♦ ipambiwe k’ufu,⁴ ♦ k’ama za kutunga⁵.

¹ = Da: 24, Ha: 24, Hi: 24, Kn1: 24, Kn2: 23, La: 24, Nab1: 21, Nab3: 21, Nas: 24, Ri: 22, SLB: 22, SLH: 24, Wer: 24

² Ha, Hi: refu; Nab1: [shingo ni ndefu]; NSh: shingoye ndefu

³ Nas: muwandi ni; Ri: huwandi

⁴ Ha, Hi: ipambewe mkufu; Nas: ipembwe mkufu; Ri: apembewe kafu; Nab1, Nab3: [upembewe]

⁵ Nab1: [kaza kutunga]; Nab3: [kuzi za kutunga]

26. ¹Ni hid̪aya njema,² ♦ umbile Karima³ ♦ iyaliye nyama⁴ ♦ yakwe mit’ulinga5.

¹ Missing in Kn1; = Da: 25, Ha: 25, Hi: 25, Kn2: 24, La: 25, Nab1: 22, Nab3: 22, Nas: 25, Ri: 23, SLB: 23, SLH: 25, Wer: 25

² Ha, Hi: hadaya jema

³ Kn2: umbole; Nab1: [umbo la Karima]; Nab3: [umbo kwa Karima]

⁴ Ri: iyayile; Nab1: [uyaliye nyuma]; Nab3: [upasele nyuma]; Nab2: [ayaliye]

⁵ Wer: mutilinga

27. ¹Mafuzi² kad̪iri, ♦ hayakudhihiri³, ♦ kama bilauri ♦ taole kuzinga4.

¹ Missing in Ha, Nas = Da: 26, Hi: 26, Kn1: 26, Kn2: 25, La: 26, Nab1: 23, Nab3: 23, Ri: 24, SLB: 24, SLH: 50, Wer: 26

² Nab1: [mavuzi]

³ Nab1, Nab3: [haya kwa kithiri]

4 Kn1: huzinga

28. ¹Mikono imiye², ♦ mbinu ziyaliye.³ ♦ Zand̪aze ni ziye⁴ ♦ za t̪’and̪u za mnga⁵.

¹ Missing in Ha, Kn1, Nas = Da: 27, Hi: 27, Kn2: 26, La: 27, Nab1: 24, Nab3: 24, Ri: 25, SLB: 25, SLH: 26, Wer: 27

² Nab3: [imeli]

³ Nab3: [ni ziyale]; Hi: mbinuze iliye

⁴ Nab3: [zile]; Kn2: zanda zinee; SLB: [zandaze ziye]

⁵ Hi: za miwa ya mnga; Kn2: za dandu zanga; Ri: za tandhu za munga; Nab3: [minga]

29. ¹Nyaaze launi² ♦ kama marijani ♦ napa hut̪amani³ ♦ mwenye kuziwenga⁴.

¹ Missing in Ha, Hi, Kn1, Nas, SLB; = Da: 28, Kn2: 27, La: 28, Nab1: 25, Nab3: 25, Ri: 26, SLH: 27, Wer: 28

² Kn2: nyaa za launi; Ri: nyaoze launi

³ Da: mt’u; Ri: namba

⁴ La: mwenyi; Ri: kudhiwenga

30. ¹Makapwaye, nduza, ♦ mat̪o k’ituliza,² ♦ mbwene, ukimeza³ ♦ mt̪e mpakanga⁴.

¹ Missing in Ha, Nas; = Da: 29, Hi: 28, Kn1: 29, Kn2: 28, La: 29, Nab1: 26, Nab3: 26, Ri: 27, SLB: 26, SLH: 28, Wer: 29

² Da, Kn1, Kn2, La, Ri, SLB, SLH, Wer: mt’u; Hi: mtu kitoleza

³ Da: bwene; Kn2: pini; Nab1, Nab3: [mbona]; Ri: mbweni ukimwiza; Hi: ukimiza

⁴ Hi, Kn2, NSh: mti; Ri: mchi mnyakanga

31. ¹Hut̪et̪a² harufu ♦ zaid̪i³ ya afu⁴ ♦ au mat̪ukufu ♦ mafuta⁵ ya Manga.

¹ Missing in Ha, Nas, SLB; = Da: 30, Hi: 29, Kn1: 30, Kn2: 29, La: 30, Nab1: 27, Nab3: 27, Ri: 28, SLH: 29, Wer: 30

² Hi: hutweta; Nab1, Nab3: hutenda; Ri: huleta;

³ Nab3: [ziyada]

⁴ NSh: ufu; Ri: kafu

⁵ Nab1: [mavuta]

32. ¹Naapa wallahi, ♦ asiyo² shabihi,³ ♦ t̪’anena sahihi⁴ ♦ ya makomamanga5.

¹ Missing in Ha, Kn1, Nas; = Da: 31, Hi: 30, Kn2: 30, La: 31, Nab1: 28, Nab3: 28, Ri: 29, SLB: 27, SLH: 30, Wer: 31; Kn1: 31 has a mainly different line:
Kamu natamani ¨ maiti launi ¨kama marijani ¨ya makomamanga

² Hi: asiye

³ La: asioshabini; NSh: asiyeshabihi

⁴ Nab1, Nab3, SLB: [tena ni sahihi]

Nab3: [mkomamanga]

33. ¹Napa siwenepo² ♦ sishuhud̪iepo,³ ♦ matunda ya p’epo ♦ yakwe Mwana Manga.

¹Missing in Ha, Nab1, Nab3, Nas,; = Da: 32, Hi: 31, Kn1: 32, Kn2: 32, La: 32, Ri: 30, SLB: 29, SLH: 31

² Da, Kn1, SLH: sishuhud̪iepo;

³ Da, Kn1, SLH: mi siyaonapo; La, Ri: napa siwenepo; Hi: sishahud̪iyepo; NSh: zishuhud̪iepo

34. ¹Yakiwa nguoni², ♦ hut̪esha3 ♦ Yawapo bayani, ♦ akili hut̪anga.

¹ Missing in Ha, Nab1, Nab3, Nas; = Da: 33, Hi: 32, Kn2: 31, La: 33, Kn1: 33, Ri: 31, SLB: 28, SLH: 32, Wer: 32

² Hi: guuni

3 Da, La, Kn1, Kn2, Wer: hutisha; Ri: hutwesha

35. ¹Ziwavuze nana² ♦ Ziwavu zenana³ ♦ hutesha kuvina⁴ ♦ wenye kumsinga⁵.

¹ Missing in Ha, Kn1, Nas; = Da: 34, Hi: 33, Kn2: 33, La: 34, Nab1: 29, Nab3: 29, Ri: 32, SLB: 32, SLH: 33, Wer: 34

² Da, Nab2, Kn2: sana; NSh, SLH: zana; La: mwana; Ri: dhiwa vudhi dhana; Hi: ziwafuze mwana; Nab1: [na ziwavu nena]; Nab3: [na ziwavu zena]

³ La: zinana; Hi: ziwafu zinana; Ri, NSh: ziwavuze nana; Nab1, Nab3, Kn2, SLB, Wer: (ni) mbavu nyenana

⁴ Da, Kn2, La, Hi, NSh, Wer: hutisha; Ri: hutisha kuvona; Nab1: [hutisha kunena]; Nab3: [kuona]

⁵ La: wenyi; Nab2: [mwenye]; Hi: kumainga; Nab1, Nab3: [kumtenga]

36. ¹Maungo yamile², ♦ sarara zilele³, ♦ hazit’umbalile,⁴ ♦ hazikumpinga⁵.

¹ Missing in Ha, Kn1, Nas, SLB; = Da: 35, Hi: 34, Kn2: 34, La: 35, Nab1: 30, Nab3: 30, Ri: 33, SLB: 33, SLH: 34, Wer: 35

² Da, La, Nab3, NSh: yamele; Ri, Hi: maungo ya mwili

³ Hi: sarari; Ri: zileli

⁴ Hi: hazitombalele; Nab1, Nab3: [hazitowi mbali]; Ri: hazichumbalili

⁵ Hi: hazikumyinga

37. ¹Matumbo makut̪o,² ♦ nd̪iya na³ masit̪⁴ ♦ Kitovu ni kit̪o,⁵ ♦ huvuta k’afunga⁶.

¹ Missing in Ha, Nas; = Da: 36, Hi: 35, Kn1: 36, Kn2: 35, La: 36, Nab1: 32, Nab3: 32, Ri: 34, SLB: 30, SLH: 35, Wer: 36

² Ri: makucho; Hi: mekuto

³ Nab1, Nab3: [ya]

⁴ Ri: masichu; Hi: masita

⁵ Nab1, Nab3: [kuto]; Ri: kichu

⁶ Nab1: [kutunga]; La: kuvuta; Ri: huvucha; Nab3: [uwa la kutunga]

38. ¹Kitovu ni huka ♦ kezo la kimaka.² ♦ Mwenye kukinuk’a³ ♦ p’uwa⁴ d̪amu henga⁵.

¹ Missing in Ha, Kn2, Nas, Ri; = Da: 37, Hi: 36, Kn1: 37, La: 37, Nab1: 31, Nab3: 31, SLB: 31, SLH: 36, Wer: 37

² Hi: kiso la ki-Maka

³ Da, Kn1, Nab2, NSh, SLB, SLH, Wer: kumnuk’a; La, Hi: mwenyi kumnuka

⁴ Nab1, Nab3: [huwa]

⁵ Kn1: kitwa humzenga; Nab2, NSh: yenga; Hi: hwinga

39. ¹T̪’awangu ni zito,² ♦ kwa yao za p’eto³ ♦ t̪ena lina k’eto⁴ ♦ pesi la kuzinga.

¹ Missing in Ha, Nab1, Nab3; = Da: 38, Hi: 37, Kn1: 38, Kn2: 36, La: 38, Nas: 26, Ri: 35, SLB: 34, SLH: 37, Wer: 38

² Nas: tawangu nzito; Ri: tawanga zizichu

³ Da, Hi, Kn2, La,: nyao; SLH: [kayauza peto]; NSh: yuu la; Nas: kwa kuyazwa peto; Ri: kayauza pechu

⁴ Da, Nas: kit̪o; Ri: kichu; Kn2: lina na uketo

40. ¹Wema wa d̪uara ♦ angaliya d̪ira, ♦ usipoid̪ara2, ♦ yand̪apo³

¹ Missing in Ha; = Da: 39, Hi: 38, Kn1: 39, Kn2: 37, La: 39, Nab1: 34, Nab3: 34, Nas: 27, Ri: 36, SLB: 35, SLH: 38, Wer: 39

SLB: [isipoid̪ara]

³ Nab1, Nab3: [mwand̪o]; NSh: yendapo; Ri: yandhapo; SLB: [mwand̪o wa]

41. ¹Na yakwe safina² ♦ nalipoiyona,³ ♦ si nyire⁴, si p’ana⁵ ♦ iyaliye nyonga⁶.

¹ Missing in Ha; = Da: 40, Hi: 39, Kn1: 40, La: 40, Nab1: 33, Nab3: 33, Nas: 28, Ri: 37, SLB: 36, SLH: 39, Wer: 40

² Da, Kn1, La, Ri, Nab2, Kn2, SLB, SLH, Wer: yakwe safina; Nas: yakeye safina

³ Kn1, Kn2, Nas: nilipoiona

⁴ Hi: yiri; Ri: siyonde; Kn2: nyere; Wer: [yire]

⁵ Nas: ni nyire, ni pana; NShs: ni nyire, si pana

⁶ Ri: Yanga; Hi: yunga

42. ¹K’akund̪uwa d̪ume² ♦ matanga yakwime³ ♦ haswa la galime⁴ ♦ shira’a k’asonga⁵.

¹ Missing in Ha; = Da: 41, Hi: 40, Kn2: 39, La: 44, Nab1: 35, Nab3: 35, Nas: 29, Ri: 38, SLB: 37, SLH: 40, Wer: 41

² Da, Kn1, La, Hi: dumi; Nas, NSh: ndume; Nab3: [k’ikunduwa]; Ri: kwa kondoa dume

³ Da, Kn1, SLH: yo kumi; Kn2: ya kuume; La: matangaye kumi; Ri: machanga yakome, Hi: matanga nyokomi

⁴ Da, Kn1, Hi: galimi; Ri: ngalime

⁵ Nab1, Nab3: [kusonga]; Ri: chenda akasonga

43. ¹Kwalina² mawingu ♦ na p’epo nyengwangu,³ ♦  zot̪’e zombo⁴ zangu ♦ k’azifungafunga.

¹ Missing in Ha; = Da: 42, Hi: 41, Kn1: 41, Kn2: 40, Nab1: 36, Nab3: 36, Nas: 30, Ri: 39, SLB: 38, SLH: 41, Wer: 42

² Nas: kuli na; Ri: kalina

³ Ri: na yepoye fungu

⁴ Ri: zambo

44. ¹K’azunguwa bao² ♦ k’apinga Mbwene³ yavutao⁴ mai henda⁵ Manga.

¹ Missing in Ha; = Da: 43, Hi: 42, Kn1: 43, Kn2: 41, La: 45, Nab1: 37, Nab3: 37, Nas: 31, Ri: 40, SLB: 39, SLH: 42, Wer: 43

² Nab1, Nab3: [pao], Hi: mbao

³ Kn2, Ri: kayenga

⁴ Kn2: mbee; Ri: mbwewe; Hi: navutao; Nab1, Nab3: [yafutao]

⁵ Kn1: yenda; Ri: hwenda

45. ¹Ngamani k’angiya² ♦ ili kut̪ungiya³. ♦ K’isa⁴ kuzengeya⁵, ♦ ngama isikwenga.⁶

¹ Missing in Ha; = Da: 44, Hi: 43, Kn1: 44, Kn2: 42, La: 41, Nab1: 38, Nab3: 38, Nas: 32, Ri: 41, SLB 40, SLH: 43, Wer: 44

² Kn2, La, Ri: k’ingia; NSh: k’akingiya

³ Nab1: [kutot5ungiya]; Hi: kutongeya

⁴ Da, La, NSh: khesa; Kn1: kisha;

5 Nas: kuzingiya; Ri: kudhengea

⁶ Kn2: isilenga; Ri: ilisinga; Nab1, Nab3: [isotenga]; Nas, NSh: isi kinga; Hi: ngami si kinga

46. ¹K’angia ngamani ♦ k’enda uziwani. ♦ Niiyepo² p’wani, ♦ k’apija mzinga3.

¹ Missing in Ha, Ri; = Hi: 45, Kn1: 45, Kn2: 45, Nab1: 40, Nab2: 47, Nab3: 40, Nas: 34, NSh: 47, SLB: 42, SLH: 45, Wer: 45

2 Kn1: nijiyepo; Kn2: naiyepo; La: niiepo; NSh: nieyepo; SLB: [iyapa]

Nab3: [mizinga]

47. ¹Ikimikamika,² ♦ ikinuk’anuk’a³ ♦ vumba la kimaka⁴ ♦ yakwe Mwana Manga⁵.

¹ Missing in Ha, Wer; = Da: 45, Hi: 44, Kn1: 46, Kn2: 43, La: 42, Nab1: 39, Nab2: 46, Nab3: 39, Nas: 33, NSh: 46, Ri: 42, SLB: 41, SLH: 44

² Da, Kn1, La: ikimekameka; Ri: ikimweka mweka; Nab1, Nab3: [ilimekameka]

³ Ri: ikitekateka

⁴ Ri: fumba; Nab1, Nab3: [uvumba wa Maka]

⁵ Nab1, Nab3: [lak(w)e]; Ri: yake mato manga

48. ¹Niinushiyepo² ♦ k’afanya3 kit̪apo ♦ k’asabibu p’epo⁴ ♦ k’ivuza⁵

¹ Missing in Da, Ha, Hi, SLH; = Kn1: 47, Kn2: 44, La: 47, Nab1: 41, Nab3: 41, Nas: 35, Ri: 43, SLB: 43, Wer: 46

² Nab1: [niishiyepo]; NSh: niinusheepo

3 Kn2: hafanya

⁴ Kn1, Ri: kwa sababu; Nas: kasabibua; NSh: papo

⁵ Kn1: kyevuza; Kn2: chefuza; La: kevuza; Nab1: [kan(u)baza]; Nab3: [kambaza]; Ri: chefuza

49. ¹Ziweoze nd̪iwa² ♦ ni³ tako la siwa.⁴ ♦ Wend̪e hula ngowa⁵ ♦ na kumzimnga⁶.

¹ Missing in Ha; = Da: 47, Hi: 46, Kn1: 48, Kn2: 46, La: 48, Nab1: 42, Nab3: 42, Nas: 36, Ri: 44, SLB: 44, SLH: 46, Wer: 47

² Nab1, Nab3: [ziweoza]; Ri: ziwe uzidiwe; Hi: ziweo zidiwa

³ Nab1, Nab3: [na]

⁴ Ri: nitakalo siwe

⁵ Nab2, NSh: wat’u; Hi: nguwa; Ri: ngowe; Kn2: wende hulia; Nas: watu hulanguwa

⁶ Da: kumzinga; Hi: kumzi mnga; Kn1: wakimzinga; Kn2, Nas, NSh: kumzimanga; Nab1, Nab3: [kuzingazinga]; Ri: nakumusimanga; Wer: [kumzimnga]

50. ¹Maondo ni sifa, ♦ yana ma’arifa², ♦ henda kwa misafa ♦ na kuiviringa.³

¹ Missing in Ha; = Da: 48, Hi: 47, Kn1: 49, Kn2: 47, La: 49, Nab1: 43, Nab3: 43, Nas: 37, Ri: 45, SLB: 45, SLH: 47, Wer: 48

² Nas: pana; Nab3: [matarifa]

³ Nab1, Nab3: [huku akizinga]

51. ¹T̪’afuze kad̪iri, ♦ hazikudhihiri² ♦ kowa la zumari³ ♦ taole kuzinga.

¹ Missing in Ha; = Da: 49, Hi: 48, Kn1: 50, Kn2: 48, La: 50, Nab1: 44, Nab3: 44, Nas: 38, Ri: 46, SLB: 46, SLH: 48, Wer: 49

² Nab1, Nab3: [henda kudhihiri]

³ Hi: kuwa la zomari; Nas, Nab2, NSh: hazikudhihiri; Ri: kawa

52. ¹Nyayoze ashashi². ♦ Vaole ni koshi,³ ♦ kazi ya nakishi⁴ ♦ kwa⁵ kazi ya Manga⁶.

¹Missing in Ha; = Da: 50, Hi: 49, Kn1: 51, Kn2: 49, La: 51, Nab1: 45, Nab3: 45, Nas: 39, Ri: 47, SLB: 47, SLH: 49, Wer: 50

² Nab3: ushashi; Hi, Wer: ya Ozi ashashi; SLB: [hashashi]

³ Ri: kushi; Nab1, Nab3: [vao la nakishi]; Hi: kauli nikoshi

⁴ Nab1: [leneyo koshi]; Nab3: [liveelo koshi]

⁵ Nab2, Nas, NSh: ni

⁶ Nab1, Nab3: [kazi ya kimanga]

 

Overview

New Da Ha Hi Kn1 Kn2 La Nab1 Nab2 Nab3 Nas NSh Ri SLB SLH Wer
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4
5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5
6 6 6 5 6 6 6 5
7 6 7 7 6 6 6 6 7 6 7 7 6 6 6 6
8 7 8 8 7 7 7 7 8 7 8 8 7 7 7 7
9 8 9 9 8 8 8 8 9 8 9 9 8 8 8 8
10 9 10 10 9 9 9 9 10 9 10 10 9 9 9 9
11 10 11 11 10 10 10 10 11 10 11 11 10 10 10 10
12 11 12 12 11 11 11 11 12 11 12 12 11 11 11 11
13 12 13 13 12 12 12 12 13 12 13 13 12 12 12 12
14 13 14 14 13 13 13 13 14 13 14 14 13 13 13 13
15 14 15 15 14 14 14 14 15 14 15 15 14 14 14
16 15 16 16 15 15 15 15 16 15 16 16 14 15 15 15
17 16 17 17 16 16 16 16 17 16 17 17 15 16 16
18 17 18 18 17 17 17 17 18 17 18 18 16 16 17 17
19 18 19 19 18 18 18 19 18 19 19 17 17 18 18
20 19 20 20 20 19 20 20 20 19 18 19 19
21 20 21 21 19 20 21 21 21 18 19 20 20
22 22 22 22 22 22 21 20 23 20 22 23 21 21 22 21
23 21 23 23 21 21 22 19 22 19 23 22 20 20 21 22/20
24 23 23 23 24 24 23 23
25 24 24 24 24 23 24 21 25 21 24 25 22 22 24 24
26 25 25 25 24 25 22 26 22 25 26 23 23 25 25
27 26 26 26 25 26 23 27 23 27 24 24 50 26
28 27 27 26 27 24 28 24 28 25 25 26 27
29 28 27 28 25 29 25 29 26 27 28
30 29 28 29 28 29 26 30 26 30 27 26 28 29
31 30 29 30 29 30 27 31 27 31 28 29 30
32 31 30 30 31 28 32 28 32 29 27 30 31
33 32 31 32 32 32 33 33 30 29 31 33
34 33 32 33 31 33 34 34 31 28 32 32
35 34 33 33 34 29 35 29 35 32 32 33 34
36 35 34 34 35 30 36 30 36 33 33 34 35
37 36 35 36 35 36 32 37 32 37 34 30 35 36
38 37 36 37 37 31 38 31 38 31 36 37
39 38 37 38 36 38 39 26 39 35 34 37 38
40 39 38 39 37 39 34 40 34 27 40 36 35 38 39
41 40 39 40 38 40 33 41 33 28 41 37 36 39 40
42 41 40 42 39 44 35 42 35 29 42 38 37 40 41
43 42 41 41 40 43 36 43 36 30 43 39 38 41 42
44 43 42 43 41 45 37 44 37 31 44 40 39 42 43
45 44 43 44 42 41 38 45 38 32 45 41 40 43 44
46 46 45 45 45 46 40 47 40 34 47 42 45 45
47 45 44 46 43 42 39 46 39 33 46 42 41 44
48 47 44 47 41 48 41 35 48 43 43 46
49 47 46 48 46 48 42 49 42 36 49 44 44 46 47
50 48 47 49 47 49 43 50 43 37 50 45 45 47 48
51 49 48 50 48 50 44 51 44 38 51 46 46 48 49
52 50 49 51 49 51 45 52 45 39 52 47 47 49 50
        18                      
        31                      

 

  1. Uten$di wa Mwana Manga

Werner Collection (ms 47795 SOAS)

 

 

 

[/av_one_full]

UTEND̪I WA MWANA MANGA / IN PRAISE OF MWANA MANGA – AJAMI VERSION

Utend̪i wa Mwana Manga / In praise of Mwana Manga - Werner Collection (ms 47795 SOAS) -1-
Utend̪i wa Mwana Manga / In praise of Mwana Manga – Werner Collection (ms 47795 SOAS) -1-
Utend̪i wa Mwana Manga / In praise of Mwana Manga - Werner Collection (ms 47795 SOAS) -2-
Utend̪i wa Mwana Manga / In praise of Mwana Manga – Werner Collection (ms 47795 SOAS) -2-
Utend̪i wa Mwana Manga / In praise of Mwana Manga - Werner Collection (ms 47795 SOAS) -3-
Utend̪i wa Mwana Manga / In praise of Mwana Manga – Werner Collection (ms 47795 SOAS) -3-
Utend̪i wa Mwana Manga / In praise of Mwana Manga - Werner Collection (ms 47795 SOAS) -4-
Utend̪i wa Mwana Manga / In praise of Mwana Manga – Werner Collection (ms 47795 SOAS) -4-

GUNGU LA MNARA MP’AMBE / GUNGU OF THE DIGNIFIED LADY – CRITICAL EDITION

[av_one_full first]

Sources:

HH = Institute of Asian and African Studies Hamburg (ms 3552 H 117, in Arabic script) ‘Qala shairi’

Hi = Hichens (ms 205000 SOAS, p. 160, typed) ‘Gungu la Kukwaa’

Nab = Nabahany (ms in Arabic script) ‘Qala Liyongo’

St = Steere (1870a: 480-483) ‘Gungu la Kukwaa’

Tay = Taylor (ms 47754 SOAS in Arabic script) ‘Qala shair’

[av_hr class=’short’ height=’50’ shadow=’no-shadow’ position=’center’ custom_border=’av-border-thin’ custom_width=’50px’ custom_border_color=” custom_margin_top=’30px’ custom_margin_bottom=’30px’ icon_select=’yes’ custom_icon_color=” icon=’ue808′ font=’entypo-fontello’]

1. ¹Mama, nipeka² haowe³ ♦ k’aowe⁴ urembo na shani Ungama,

¹= HH, Tay: 1a-b

2 Nab: peleka; St, Hi: nipeeke

3 Nab: k’aowe

4 Hi: haoe; missing in Nab

2. ¹Haowe mnara mp’ambe² ♦ mp’ambe³ uzainiweo⁴ hishima

¹ = HH, Tay: 1c,2a

2 Hi: mnara (mwari?) mpambe

3 Missing in Nab

4 St: uzainyeo; Tay: [wazainio]

3. ¹Na wenye2 kupamba³ pambato⁴ ♦ pambato⁵ wavete⁶ vitindi na k’ama

¹= HH, Tay: 2b-c

2 St: wenyi

3 Hi: kupambwa

4 HH, St, Tay: patoto

5 Missing in Nab

6 Nab: waveche

4. ¹Wavete² swaufu³ ziemba⁴ ♦ ziemba⁴ na⁵ mikili mbee na nyuma.

¹= HH, Tay: 3a-b

2 Nab: [waviye]

3 Nab: [na nguo saufo]

4 Missing in Nab

5 Nab: ni

5. ¹Wavete² libasi t̪’eule ♦ t̪’eule kwa zitwana mbee na nyuma.

¹Missing in Nab; = HH, Tay: 6a-c

2 Tay: [waviye]

6. ¹Wat̪ukuze p’anga na² ngao ♦ na ngao mt’u hut̪osheya³ kuona

1 Missing in Nab; = HH, Tay: 6d,7a-b

2 Missing in St

3 Hi: hutushia

7. ¹Kuyiye Mngazija na k’umbo ♦ na² k’umbo² uyiye kut̪aka harubu

¹Missing in Hi; = Nab: 6, HH, Tay: 3c,4a-b

2 Missing in Nab

8. ¹Kuyiye Mgala na mata ♦ na² mata uyiye kut̪aka kuteta

¹Missing in Hi; = HH: 4c-d,5a, Nab: 5, Tay: 4c,5a

2 Missing in Nab

9. ¹Tut̪awatiliya ukuta ♦ ukuta wasitungiliye muyini.

¹Missing in Hi, Nab; = HH, Tay: 5b-c

 

Overview

New HH Hi Nab St Tay
1 1a,b 1 1 1 1a,b
2 1c,2a 2 2 2 1c,2a
3 2b,2c 3 3 3 2b,2c
4 3a,b 4 4 4 3a,b
5 6a,b,c 5 5 6a,b,c
6 6d,7a,b 6 6 6d,7a,b
7 3c,4a,b 6 7 3c,4a,b
8 4c-d,5a 5 8 4c,5a
9 5b-c 9 5b-c

[/av_one_full]

GUNGU LA MNARA MP’AMBE / GUNGU OF THE DIGNIFIED LADY

[av_one_full first]

1.   Mama, nipeka haowe[1] ♦ k’aowe urembo na shani Ungama,

1.   Mother, take me to see, see the beauty and ornaments at Ungama.
2.   Haowe mnara mp’ambe[2] ♦ mp’ambe uzainiweo[3] hishima 2.   I may marry the dignified lady, the lady, dressed in her garments of honour.
3.   Na wenye kupamba pambato[4] ♦ pambato wavete[5] vitindi[6] na k’ama[7] 3.   And even the ladies-in-waiting were themselves elegantly dressed, elegantly dressed, adorned with bracelets and necklaces,
4.   Wavete swaufu[8] ziemba ♦ ziemba na mikili[9] mbee na nyuma. 4.   making [the men] put on woollen turbans, turbans with their ends hanging by the side and at the back.
5.   Wavete libasi t̪’eule ♦ t̪’eule kwa zitwana mbee na nyuma. 5.   They have worn choice clothes, choice clothes, with a retinue of strong young men in front and behind,
6.   Wat̪ukuze[10] p’anga na ngao ♦ na ngao mt’u hut̪osheya kuona 6.   carrying swords and shields, and shields, astonishing to those who see them.
7.   Kuyiye[11] Mngazija na k’umbo[12] ♦ na k’umbo uyiye kut̪aka harubu 7.   The Comorians came in rage, in rage, determined to start a fight.
8.   Kuyiye Mgala na mata[13] ♦ na mata uyiye kut̪aka kuteta 8.   The Galla came with weapons, with weapons determined to start a fight.
9.   Tut̪awatiliya ukuta ♦ ukuta wasitungiliye muyini.

9.   We will build a wall against them, a wall to prevent them from invading our town.

[1] nikaone.

[2] uliopambwa.

[3] uliotengenezwa vizuri.

[4] mapambo.

[5] wamevaa.

[6] bangili za shaka.

[7] vidani vidogo.

[8] sufu; sufi.

[9] mikia.

[10] Wat̪ukuziye; wamechukua, wamebeba.

[11] kumekuja.

[12] kishindo.

[13] silaha.

[/av_one_full]

NAT̪ANI NILIYE / LET ME MOURN

[av_one_full first]

1.   Nat̪ani niliye ♦ nduza niwambiye ♦ simba walifiye[1] ♦ kwa ziwa la Ngozi. 1.   Let me mourn, my kinsmen, and tell you of the lions who have died at Lake Ngozi.
2.   Walifile simba ♦ wanuk’a mavumba ♦ wavund̪ile[2] rimba[3] ♦ mji u kinyezi[4]. 2.   The lions died, reeking of an awful smell. They [the enemy warriors] broke the gates [of the town] causing distress in the town.
3.   Walenzele[5] zao ♦ kwa umoya wao ♦ na wasaliyeo[6] ♦ wot̪e mbwa t̪’omezi[7]. 3.   They passed away together, and those left behind were useless inciters.
4.   Sikayi muyini ♦ hawa kitu d̪uni ♦ nangiya mwituni ♦ haliwa ni mngwa[8]. 4.   I will not stay in the city to become a worthless individual, but I would rather go into the forest to be eaten up by the mngwa[9].
5.   Mngwa kinipata ♦ kaninwa mafuta ♦ ni ad̪a ya vita ♦ kuuwawa na ngwa[10]. 5.   Should the mngwa seize me and devour my flesh, well, that is the luck of war to die in battle.
6.   Mwanangwa ni fili[11] ♦ hafi kwa ulili ♦ ila fumo kali ♦ liuwalo mwangwa[12]. 6.   A noble man is a mighty elephant who does not die in his bed, but struck by a spear, sharp enough even to kill a mwangwa.
7.   Mwanangwa ni fiya[13] ♦ hufa kwa bid̪iya ♦ akenda akiya ♦ hoyo si mwanangwa.

7.   A noble man is a deadly viper who is hard to kill and if it was not so he would not be a noble man.

[1] walikuwa wamekufa.

[2] walikuwa wamevunja.

[3] vizimba.

[4] majonzi.

[5] walikuwa wamekwenda.

[6] waliobakia.

[7] (wote) ni wachochezi.

[8] nunda, mla watu.

[9] A mythical beast.

[10] adui.

[11] ndovu.

[12] mngwa (?).

[13] aina ya nyoka.

[/av_one_full]

NAT̪ANI NILIYE / LET ME MOURN – CRITICAL EDITION

[av_one_full first]

Sources:

Ha = Harris (1962: 147-148) ‘The Warrior Song’

Hi = Hichens (ms 205000 SOAS, p. 73, typed) untitled

Kn = Knappert (1979: 75-76) untitled

Nab = Nabahany (ms in Arabic script) ‘Qala Fumo Liyongo’

[av_hr class=’short’ height=’50’ shadow=’no-shadow’ position=’center’ custom_border=’av-border-thin’ custom_width=’50px’ custom_border_color=” custom_margin_top=’30px’ custom_margin_bottom=’30px’ icon_select=’yes’ custom_icon_color=” icon=’ue808′ font=’entypo-fontello’]

1. ¹Nat̪ani² niliye ♦ nduza niwambiye ♦ simba walifiye ♦ kwa ziwa la Ngozi³.

Missing in Ha, Kn

2 Hi, Nab: t’anani

3 Hi: Ozi

2. ¹Walifile simba ♦ wanuk’a² mavumba ♦ wavund̪ile3 rimba ♦ mji u kinyezi.

Missing in Ha, Kn

2 Hi: wa nuko

3 Hi: wavunzile

3. ¹Walenzele2 zao ♦ kwa umoya wao ♦ na wasaliyeo ♦ wot̪’e mbwa t̪’omezi.

Missing in Ha, Kn

2 Hi: walenzile

4. ¹Sikayi muyini♦ hawa kitu d̪uni ♦ nangiya mwituni ♦ haliwa ni mngwa.

Missing in Hi, Kn; = Ha: 1

2 Nab: [mjini]

5. ¹Mngwa kinipata ♦ kaninwa mafuta ♦ ni ad̪a ya vita ♦ kuuwawa na ngwa.

Missing in Hi, Kn; = Ha: 2

6. ¹Mwanangwa ni fili ♦ hafi kwa ulili ♦ ila fumo kali² ♦ liuwalo mwangwa.³

Missing in Hi; = Ha: 3, Kn: 1

2 Kn: hufa kwa jabali

3 Nab: macha; Kn: kwalo kondo kali

7. ¹Mwanangwa ni fiya ♦ hufa kwa bid̪iya ♦ akenda akiya ♦ hoyo si mwanangwa.

Missing in Hi, Kn = Ha: 4; Kn adds the following lines of which the first ones correspond to Nr. 7, line 7:

nijiwapo nime ♦ moyo usiname ♦ niwe gombe dume ♦ kiukisha mbuzi ♦ nife dondo wazi ♦ ndi fumo wa Ozi

Overview

New Hi Nab Kn Ha  
1 1 1  
2 2 2  
3 3 3  
4 4 1  
5 5 2  
6 6 1 3  
7 7 4  
      2   In Utungo wa Ndoto (7): Ha: 7a-d

[/av_one_full]

UT̪UMBUIZO WA UCHI NA EMBEKUNGU / THE WINE AND THE OLD HOE

[av_one_full first]

1.   Ewe mteshi[1] wa uchi[2] ¨ wa mbata ulio ut̪ungu 1.   O, you, the server of pure palm wine,
2.   Nitekeya wa kikasikini ♦ tesheweo[3] ni[4] mgema wangu 2.   serve me the one from the jar, tapped by my own tapster,
3.   Nitekeya na wa kit̪upani ♦ uyayongao[5] kwa zungu 3.   and that intoxicating wine, bring it in a little flask.
4.   Nitekeya ulio nyunguni ♦ ulopikwa kwa k’uni na nyungu 4.   Pour for me also the one from the earthen pot, brewed and without its lees,
5.   K’ishirabu nikema kuwewa[6] ♦ nilit̪ake embekungu langu 5.   so that when I am well wined, I demand my old hoe.
6.   Embekungu la mani[7] ya chuma ♦ mpiniwe mbwa t̪ungut̪ungu[8] 6.   The old heavy hoe, made of iron, whose handle is made of the mtupa wood,
7.   Embekungu k’angika changoni ♦ pangikwapo siwa na mavungu[9] 7.   the old hoe that hangs on the peg where the royal siwa horn and the quivers are also placed,
8.   Pangikwapo magoma ya ezi ♦ na mawano mawano[10] ya bangu[11]. 8.   (and) where the royal drums and battle arms are kept.

[1] mchotaji.

[2] tembo.

[3] uliochotwa.

[4] na.

[5] uyayongao (maguu); ambao unanyong’oneza (miguu).

[6] nikimaliza kulewa.

[7] uzito.

[8] mtupa.

[9] chombo cha kutilia mishale, riaka, ziaka.

[10] mapigano au silaha.

[11] vita.

[/av_one_full]